Konserwacja ceramicznego pokrycia dachu Domu Solnego w Lubaniu

Artykuł kwartalnika „Renowacje i Zabytki” nr 2/2019

Fot. 1 Dom Solny w Lubaniu przed rozpoczęciem prac konserwatorskich i restauratorskich – widok od strony południowej

Dom Solny, jeden z najciekawszych zabytków Lubania, wiele lat czekał na należną mu uwagę (fot. 1–2). Ten wyjątkowo cenny obiekt poddawany jest obecnie pracom konserwatorskim i restauratorskim. Zakończono właśnie pierwszy etap prac, polegający na konserwacji ceramicznego pokrycia i drewnianej więźby dachu. Prace realizowane na zlecenie Gminy Lubań finansowane są z dotacji MKiDN oraz Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu.

Fot. 2. Elewacja zachodnia Domu Solnego w Lubaniu, stan obiektu przed rozpoczęciem prac konserwatorskich i restauratorskich

Budynek wzniesiono w latach 1537–39 na cele magazynowania soli i zboża i takie funkcje spełniał do XIX w. Wybudowano goz kamienia bazaltowego i otoczaków, połączonych zaprawą wapienną z domieszką gruboziarnistego piasku rzecznego. Konstrukcja dachu i stropów jest drewniana. Badania dendrochronologiczne potwierdziły, że powstała w XVI wieku.

Pokrycie dachu stanowią oryginalne i wtórne dachówki ceramiczne, pochodzące z różnych okresów istnienia obiektu, ułożone w koronkę i w łuskę (fot. 3–4), mocowane do łat na zaprawie wapiennej. Większość stanowią dachówki karpiówki, formowane ręcznie ze zwykłej gliny zwałowej, z charakterystycznymi deformacjami i o zróżnicowanych formach wykończenia: prostokątne, trójkątne i półokrągłe (fot. 3–4).

Fot. 3 Oryginalne pokrycie dachu Domu Solnego w Lubaniu zachowane in situ autor Maria Gąsior

Fot. 4 Oryginalne pokrycie dachu Domu Solnego w Lubaniu zachowane in situ autor Maria Gąsior

Niezwykle ciekawym elementem konstrukcji połaci dachu jest zachowane od spodu uszczelnienie szkudami z drewna liściastego, umieszczonymi na styku dachówek. Dodatkowo, przestrzeń między łatami z okrąglaków wypełniono zaprawą glinianą, zawierającą znaczną domieszkę sierści. Tego rodzaju technologia pokrycia dachu, zachowana in situ, bez widocznych późniejszych ingerencji, wraz z wynikami analizy dendrochronologicznej elementów więźby drewnianej dachu, pozwala stwierdzić, że wykonano je w XVI w. Widoczne są liczne naprawy wykonane metodą flekowania, czyli wklejania pojedynczych dachówek. Biorąc pod uwagę wymiary, formę zastosowanych dachówek i zastosowaną do ich wklejania zaprawę, datuje się te naprawy najpóźniej na koniec XVIII w. Część połaci wzdłuż kalenicy remontowano w XIX i na początku XX w. przy użyciu znacznie cieńszej, maszynowej dachówki karpiówki.

W 2017 r. podjęto działania, mające na celu powstrzymanie degradacji budynku, z zachowaniem i odtworzeniem pierwotnego wyglądu budynku i materiałów. Opracowano projekt prac (Łapacz Winkowski Architekci, Maria Gąsior Euklasis Konserwacja Dzieł Sztuki), przewidujący zabezpieczenie i zachowanie w całości substancji zabytkowej, w tym również ceramicznego pokrycia dachu.

Przeprowadzono analizę historycznych dachówek z Domu Solnego wykonana na zlecenie WUOZ we Wrocławiu przez autorkę tekstu oraz badania, które wykonano w laboratorium Fabryki Ceramiki Budowlanej (FCB) w Ostrzeszowie na zlecenie Stowarzyszenia Monitoring Zabytków. Na podstawie oceny stopnia korozji materiału ceramicznego oraz wyników badań mrozoodporności, nasiąkliwości i wytrzymałości mechanicznej na zginanie stwierdzono, że mimo znacznego wieku i częściowej korozji powierzchni dachówek, mają one bardzo wysoką odporność na czynniki niszczące i mogą nadal stanowić pokrycie dachu.

Podjęta na obiekcie próba oczyszczenia połaci dachu bez demontażu dachówek zakończyła się sukcesem, dzięki czemu oryginalna technika i technologia pokrycia dachu mogła zostać zachowana i poddana konserwacji i restauracji.

Fot. 5 Fragment połaci dachu Domu Solnego w Lubaniu – po lewej stronie widoczna część    zrekonstruowana, po prawej połać z dachu. Autor: Tomasz Nieruchalski

Dachówki potrzebne do rekonstrukcji brakujących fragmentów ceramicznego pokrycia dachu przygotowała Fabryka Ceramiki Budowlanej (FCB Ceramika), posiadająca trzydziestoletnie doświadczenie w produkcji ceramiki budowlanej (firma istnieje od 1989 r.) i marka Heritage, która odtwarza ceramikę historyczną. Zgodnie z wytycznymi konserwatorskimi wykonano kopie historycznych form dachówek zachowanych na obiekcie (fot. 5–6). Przygotowano je ze specjalnie opracowanej mieszanki glin i wypalono w piecu węglowym. Producent starannie odtworzył wymiary, kształt oraz opracowanie powierzchni, w tym tzw. „palcowanie” – ręczne wykończenie faktury powierzchni.

Fot. 6 Fragment połaci dachu Domu Solnego w Lubaniu, zrekonstruowanej z nowej dachówki wykonanej prze FCB Ostrzeszów

Dachówki zamontowano na zaprawie wapiennej. Zabezpieczono także oryginalne uszczelnienie z zaprawy glinianej. Zrealizowana w takiej skali konserwacja ceramicznego pokrycia dachu in situ wraz z rekonstrukcją ubytków jest bezprecedensowa.

Autor:

Maria Gąsior
Euklasis Konserwacja Dzieł Sztuki, pracownik naukowy w Katedrze Konserwacji i Restauracji Ceramiki i Szkła na Wydziale Ceramiki i Szkła ASP im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu

Fot. 7. Zestawienie dachówek historycznych z dachówkami historycznymi autor: Tomasz Nieruchalski

Fot. 8 Montaż dachówki, prace dekarskie. Autor: Tomasz Nieruchalski